Ufuk Küsdül: XVI. ASIR DİVAN EDEBİYATINDA GEMİCİ DİLİYLE YAZILMIŞ ŞİİR ÖRNEKLERİ

XVI. ASIR DİVAN EDEBİYATINDA GEMİCİ DİLİYLE YAZILMIŞ ŞİİR ÖRNEKLERİ/

ÂGEHÎ’NİN KASİDE-İ KEŞTÎ’Sİ VE TAHMİSLERİ- YETÎM’İN MURABBA’I

UFUK KÜSDÜL

SAMSUN 2011

ÖNSÖZ

Divân edebiyatı altı yüzyılı aşan ömrü süresince sayısız şair yetiştirmiş ve bu şairler sayısız eser kaleme almışlardır. Lisan da bu eserler vasıtası ile sürekli gelişmiş ve zenginleşmiştir. Dilin kültür hayatında her zaman önemli bir yeri olmuştur. Çünkü sınırlı bir dil ile geniş kültürlerin yaratılması imkânsızdır. Büyük kültürler her şeyden önce büyük ve zengin bir dile muhtaçtır. İşte bunu başarmış ve büyük bir kültür meydana getirmiş olan Divân edebiyatı, bugün ne yazık ki bu yönünden dolayı menfî eleştirilere hedef olmuştur. “Yüksek zümre edebiyatı, havas edebiyatı, hayattan kopuk, gerçek dışı soyut bir edebiyat…” gibi nitelemelere maruz kalmıştır.

Bunlar, geçmişin ve bugünün birtakım bilinçli ya da bilinçsizce yapılan eleştirileridir. Kolaya kaçan, işin içinden “anlaşılmıyor, düşünceler soyut, gerçek dışı” diye çıkmaya çalışan kimselerin ortaya atmış olduğu düşüncelerdir. Ancak incelememizde ve diğer pek çok Divân edebiyatı şairlerimizde gördüğümüz gibi şair anlattıklarını daima elle tutulur hale getirmeye çalışmıştır. Bir örnek vermek gerekirse; aşkı gemiye benzetmiş, soyut olan aşk kavramını gemi imgesi ile elle tutulur hale getirmiştir. Bunları görmeden, bilmeden ve okumadan bu edebiyat için soyut bir edebiyat demek ancak safdillik olur. Bizim de çalışmamızın çıkış noktası klasik şiirimizin soyut imgeler karşısındaki bu tasarrufunu ortaya koymaktır. Günümüz okurları ile arasında biraz da olsa bağ kurmaya çalışmak ve Divân edebiyatımız hakkındaki bu aleyhte yorumları bir nebze de olsa kırmaya çalışmaktır.

Divan şiirimizde edebî, dinî, tasavvufî konuların dışında tıp, musiki, kimya, okçuluk, gemicilik… gibi dalların terimlerinin kullanıldığı şiirler de vardır. Bu çalışmamızda XVI. asır şairlerinden Âgehî’nin gemici diliyle yazmış olduğu kaside merkezi teşkil etmektedir. Öncelikle kasidede geçen denizcilik terimleri tespit edilmiş, ardından bu terimlerin anlamları sözlük kısmında verilmiştir. Sonrasında beyitler günümüz Türkçesine düz cümle şeklinde çevrilerek yaklaşık anlamları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Devamında beyitler üzerine bazı açıklamalarda bulunulup kasideye yazılmış olan tahmisler eklenmiştir. Bunlardan başka yine örnek teşkil etmesi bakımından Yetîm’in murabba’ı ve günümüz Türkçesine aktarılmış hali sunulmuştur. Çalışmamız bir bakıma XVI. asırda gemici diliyle yazılmış şiirler antolojisi haline gelmiştir.

İncelememizde bizi en çok zorlayan sözlük kısmı ve beyitlerin günümüz düz yazı diline aktarılması işi olmuştur. Terimlerin anlamlarını bulmak için bazen beş altı sözlüğe başvurulmuştur. Buna rağmen bazı terimlerin anlamı bulunamadı. Takdir edileceği gibi şiiri düz yazı diline çevirme işi de ayrı bir uzmanlığı gerektirir. Biz yetersiz müktesebatımızla ancak yaklaşık anlamları vermeye çalıştık. Bununla birlikte eksik olduğumuz, yanlışa düştüğümüz kısımlar mutlaka oldu. Bunun için de öncelikle Âgehî’den ve Divân edebiyatına gönül veren herkesten özür diler, mazur görülmeyi bekleriz.

Ortaya konan bu çalışma, öncelikle konunun tespiti ve sonrasında hazırlanma aşamalarında desteğini esirgemeyen değerli hocam Dursun Ali TÖKEL’in çabalarının bir ürünüdür. Bu sebeple hocam, Dursun Ali TÖKEL’e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca desteğini ve himmetini esirgemeyen değerli dostum Halit BEKAR’a teşekkür ederim. Eksikliklerimiz affıyla…

Ufuk KÜSDÜL

SAMSUN-2011

ÂGEHÎ’NİN HAYATI

Asıl adı Mansur Çelebi’dir. Rumeli’de Vardar Yenicesi'nde doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Medrese öğrenim görüp Hoca Kaynı Mehmed Efendi’den mülazım oldu. İstanbul ve Gelibolu’da müderrislik yaptı. Haslar kadılığında bulundu. Kadılıktan emekli iken İstanbul’da 1577 senesinde vefat etti.

Agehi, fazilet, irfan sahibi ve âlimlerin yolunda idi. Zamanındaki akli ve nakli ilimlerde mahir olup, marifetler deryasının dalgıcı ve benzersiz olduğu gibi, güzel şiirleri ve hoş sözleri vardır. Âgehî, gençliğinde bir müddet Piyale Paşa donanmasında bulunduğu için, gemici terimleriyle yazdığı kasidesiyle dikkati çekmiştir. Bu kaside yalnız san’at bakımından değil, denizcilik terimleri üzerinde araştırma yapacaklar için çok faydalı bir kaynaktır. Âgehî bu kasidesiyle Kanunî Sultân Süleymân’ın iltifatına nail olmuş ve kendisine İstanbul’da şeref medresesi verilmiştir.

ESERLERİ

Agehi’nin, Fetih-nâme-i Kal’a-i Sigetvar adlı eseri, Kanuni Sultan Süleyman’ın Zigetvar Kalesini fethini anlatır. Bir de Menakıb-ı İmam-ı Gazali adlı bir eseri daha vardır. Bir divanda toplanmamış olan şiirleri çeşitli mecmualarda bulunur.

KASİDE-İ KEŞTî-İ AGEHî

1. Çekdürüp firkatanı bizden ırağ oldun sen

Bahr-ı firkatte niçe furtunalar çektüm ben

2. Sen yıkarsın bu yakalarda gönüller şehrin

Dil ü can mülkini yağma edici sensin sen

3. Bâd-i aşkun alavand eyledi sabrum gemisin

İlevend oldu gönül tıflı senün derdünden

4. Barbariçan siyeh atlasdan olaldan, cânâ

Gemici neftilerin âşık-ı zâr ettin sen

5. Bahr-ı aşk içre yürüsem n’ola yelken dorıda

Bir harâmî bakıcı yâre esir oldum ben

6. Seyr eden yüzüni deryâda erişür Hızr’a

Kadre uğrar seni bir kerre kadırgada gören

7. Yâr ağyâr-ile deryâya çıkar seyrâna

Ehl-i dil âşık olan volta urur gen yakadan

8. Dûd-ı âhum direk oldu, bu zemîn keştî-dür

Bir yeni yelken olup-dur ana gerdûn-i köhen

9. Canda suğurya-durur derd ü belâ renc ü anâ

İstifa oldı gönül mankaları mihnetten

10. Geldi çatdı dil u cân zevrakına bad-ı belâ

Bizi çiğnetmeğe bu fülk-i felek dutdı dümen

11. Rûzgâr oldı muhâlif, başuma üşdi belâ

Başladı geldi karıntı yine baştan kıçtan

12. Bahr-i aşka düşeli oldı muhalif çenber

Korkum oldur ki gele bad-ı belâ yapraktan

13. Eğer oldunsa mahabbet denizinde mellâh

Pusula şevk gerek, harti gam u derd ü mihen

14. Aşk deryâsına saldunsa gönül zevrakını

Bulımazsın bu yakalarda dilâ, sen mesken

15. Rûzgârun karışık oldı, hazer eyle, dilâ

Üstine aldurasın tira mola mayna seren

16. Hûblar forsa koçub sana kenar olmaz ise

Olma anlardan alarga, bir iki gün katlan

17. Bahr-i aşk içre olan âşıka pend, ey zâhid

Karadan alet onarmak gibi-dür gen yakadan

18. Götür ırgalyayı, olma paçariz, ey ağyâr

Yâri ben bahr kenarında kenar eyler-iken

19. Ey gönül nice yatursın bu limân-ı tende

Himmetün lengerin al, mevsimi-dür, aç yelken

20. Korsan ol, hasılı dünyâdan alarga olı-gör

Bu hayırsız adada durma, dila, iso seren

21. Rûzgârun pupa olmaz ise avlamağ-ıla

Yüri deryâ üzerinde bir iki gün oyalan

22. Himmetün göncügin elden salı-verme zinhar

Keştiy-i sabrunı sakla alavand olmaktan

23. Alamarga-yla yüri yoğ-ısa yel yelkende

Çünki âşık olımazsın hele bâri yelten

24. Kulzüm-i aşka sefer eylemeğe azm eyle

Rûzgâr oldı, yüri, tenta fora, sök yelken

25. Etmek istersen eger bâğ-ı cinânda manca

Amel ü zühd komanyasını vâfir yüklen

26. Orsa varsan çıkamazsın, poça gitsen girdâb

Nice kullansan atar karaya bu keşti-i ten

27.Olmadın lenger-i ten bahr-i fenâya fonda

Pupa âlât-ile can kalyetasını kullan

28. Ey dirîğâ, bizi gâfil-le zebûn etdi hâvâ

Geldi çatdı demür üstinde yaturken düşmen

29. Yâ İlahî bizi girdâb-ı havâdan kurtar

Bize yol ver, varalum bir ilimana erken

30. Kelimatüm dür-i deryâ-yi hakikat anlar

Bahr-i ma`nâda şinâverlik eden ehl-i sühân

31. Olsa deryâ kumı mikdarı kayurmaz derdün

Sa`ati var, geçer, ey Âgehi sabr et, katlan*

Fâ’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

*Şiirde koyu dizilmiş kelimeler tamamen Osmanlı gemici diline ait terimlerdir.

Günümüz Türkçesiyle Âgehî’nin Kasidesi

1. Sen, firkatını çektirip bizden uzaklaştın, gittin; bense ayrılık denizinde nice fırtınalarla boğuştum (Firkata: kürekle yürütülen bir çeşit savaş gemisi)

2. Sen bu taraflarda gönül şehrini yıkmaktasın, gönül ve can şehrini yağmalayan sensin sen!

3. Aşkının rüzgârı sabır gemimi alt üst etti, batırdı. Gönül çocuğu senin derdinden levent oldu. ( Levent: Osmanlıda denizde ve kıyılarda görev yapan asker sınıfı)

4. Ey sevgili! Kâftanın siyah atlas kaplı olduğundan gemi yelkencilerini ağlayıp inleyen âşıklar ettin.

5. Aşk denizinde yelkenler yukarıda yürürsem ne var? Ben, haramî bakışlı bir sevgiliye esir oldum.

6. Senin yüzünü bir kere denizde gören Hızır’a ulaşır. Seni kadırgada görenin değeri artar. (Hızır denizde başı darda olanların yardımına koşar. Kadırga: hem yelken hem de kürekle yol alan savaş gemisi)

7.Sevgili yabancılarla denizde gezintiye çıkınca gönülden âşık olan kişi karşı kıyıdan volta atar.

8. Yeryüzü bir gemidir ki; âhımın dumanı direk, eski felek ona yelken oldu.

9. Sıkıntıdan gönül mankaları(?) istifa oldu(?) Dert, belâ, sıkıntı ve zahmet ise zaten canda hazırdır.

10. Belâ rüzgârı gönül ve can kayığına geldi çattı. Bu felek gemisi de bizi çiğnetmek için üzerimize dümen kırdı.

11. Rüzgâr ters yönden esmeye başladı, başıma belâlar üşüştü. Yine baştan kıçtan karıntı geldi. (Karıntı: anaforlarda oluşan çevrinti. Geminin yanından vurarak gemiyi sarsan dalga)

12. Aşk denizine düştüğümüzden beri felek bize ters. Korkum odur ki belâ bize yelken yaprağından gelecek. ( Yaprak: yelken bezi)

13. Eğer aşk denizinde gemici olduysan haritanın, gam, dert ve sıkıntı; pusulanın da şevk olması gerek.

14. Ey gönül, aşk denizine gönül kayığını saldıysan sen bu kıyılarda oturulacak yer bulamazsın.

15. Rüzgârın karışık(geminin başıboş dolaşmasına sebep olan rüzgâr) oldu, gönül sen bizi koru, tira mola(yelkenlerin bazısını germe bazısını gevşetme) mayna seren ile üstüne aldır(yelkenleri tira mola manevrası ile rüzgârın estiği yöne almak).

16. Güzeller hızla gelip sana kenar olmaz(seni korumazsa) ise onlardan uzaklaşma, bir iki gün katlan(sabret).

17. Ey zahit, aşk denizi düşmüş aşığa öğüt vermek karadan alet onarmak gibi faydasızdır, beyhudedir.

18. Ey yabancı, ben sevgili ile deniz kenarında gezerken engel olma.

19. Ey gönül, bu ten limanında niye yatıyorsun(bekliyorsun), himmetinin(çabanın) demirini al, mevsimidir(zamanıdır) yelken aç.

20. Korsan ol, kısacası dünyadan uzaklaşıver. Bu hayırsız adada durma gönül, iso seren(yelkenleri açıp yola çıkmaya hazır hale gelmek için verilen bir komut).

21. Rüzgârın pupa olmaz ise( yol almanı sağlayacak şekilde esmezse) avlamak ile(gemiyi kürekle hareket ettirmek), yürü deniz üzerinde bir iki gün oyalan(bekle).

22. Himmetinin ipini elinden asla bırakma, sabır gemini alabora(batmaktan) olmaktan koru.

23. Yelkenle yol alamazsan alamarga(kürekle yol alan sandal) ile yürü, çünkü âşık olamasan da en azından çaba göster.

24. Aşk denizinde sefer eylemeğe çaba göster, rüzgârın uygun(rüzgâr yol almanı sağlayacak şekilde esmekte) tenta fora sök yelken(yelkenlerin rüzgârın estiği tarafa çevrilmesi için verilen komut).

25. Cennet bahçelerindeki sofralara oturmayı dilersen iyi ameller işle, dünyaya itibar etme.

26. Orsa(yelkenleri elden geldiğince rüzgârın estiği tarafa çevirerek yol almak) gitsen çıkamazsın, poça gitsen(rüzgârı kıça yakın almak) girdap, bu beden gemisini nasıl kullanırsan kullan yine de seni karaya atar.

27. Beden çapası yokluk denizine fonda(demirlemek için verilen emir) edilmeden, pupa yelken(tam yolla ilerleyerek) ile can kalyetasını(kürekle yürütülen savaş gemisi) kullan.

28. Eyvah(yazık), hava(rüzgâr) bizi habersiz ve aciz yakaladı, demir üstünde yatarken düşman geldi çattı(canımıza kastetti).

29. Ya İlahî! Bizi fırtınadan kurtar, bize yol ver, bir limana erkenden sığınalım.

30. Kelimelerim hakikat denizinin incileridir, onu ancak mana denizinde yüzen söz ehli(erbabı) anlar.

31.Ey Âgehî! Deniz kumu kadar derdin olsa da düşünme, sabret, saati var(elbette bir zaman sonra dertlerin bitecek) katlan.

Metinde Geçen Gemici Diline Ait Terimler Sözlüğü

1.beyit

Çektür- : gemiyi kürekle yürütmek

Çektüri: kürekle hareket eden bir çeşit gemi, sandal

Firkata: kürekle yürütülen bir çeşit savaş gemisi

Bahr: is. Ar. deniz

Furtuna(Fırtına): 1. yağmur veya kasırga getiren çok güçlü rüzgâr. 2. bu rüzgârın denizde veya kum çöllerinde yarattığı dalgalanma

2.beyit

Yaka: 1. kıyı, kenar, taraf 2. Sahil 3.den. Yelkenlerin kenar ve köşeleri

Yağma: birçok kişinin zor kullanarak ele geçirdikleri malı alıp kaçması, çapul, talan. 2. tar. Akıncıların düşman topraklarına yaptıkları baskın, çapul

3.beyit

Alavand: den. Tehlikeli derecede yana eğilmek (gemi) Tehlikeli derecede yana yatırmak (gemiyi)

İlevend (levent): Osmanlı donanmasında ve kıyılarda görev yapan asker sınıfı.

Bâd: Rüzgâr

4.beyit

Barbariça: Bir giysi veya kumaş cinsi.

Atlas: değerli bir kumaş cinsi

Nefti: yelkenci

5.beyit

Yelken: den. Rüzgâr gücünden yararlanarak geniş bir yüzey oluşturacak biçimde yan yana dikilen ve teknenin direğine uygun bir biçimde takılarak onu hareket ettiren kumaş veya şeritlerin tümü

Doru(k): en yüksek yer, doruk

Haramî: kırsız, haydut, eşkıya

6.beyit

Deryâ: deniz

Kadre uğra-: Değer görmek, rütbe ve onur kazanmak

Hızr(Hızır)¹

Kadırga: den. Hem yelken hem de kürekle yol alan, özellikle Akdeniz’de kullanılmış savaş gemisi

7.beyit

Seyrân: gezme, gezinme, seyrân etmek (veya eylemek) gezmek, gezinmek, dolaşmak, seyrâna çıkmak gezmeye, gezintiye çıkmak

Volta (v)ur-: rüzgâra karşı gidebilmek için sağa sola zikzak yapmak (gemi)

Gen Yaka: kıyı boyu, ˂uzaktan˃ da olabilir. Bu mâna bu beyite ve diğer beyitlere de uygun düşmektedir.²

8.beyit

Direk: 1. ağaçtan veya demirden yapılan uzun ve kalın destek 2. den. yelkenli gemilerde yelken bezinin çekildiği gönder

Keştî: Gemi

Gerdûn: felek, dünya, semâ

Köhen: eski, yıpranmış, modası geçmiş 2. mec. Dünya

9.beyit

Suğurya: hazır, tamam, dolu

İstifa: (istif) {İtalyanca stiva’dan} bu kelimeyi sözlükler kaydetmiyor.

Manka: Savaş gemilerinde deniz erlerinin yattığı koğuş. Kürekçi oturağı

10.beyit

Bâd: Rüzgâr

Zevrâk: kayık, sandal

Fülk: 1. gemi 2. sandal, kayık

Dümen: Hava ve deniz taşıtlarında, taşıta istenilen yönü vermeye ve belirli bir doğrultuda götürmeye yarayan hareketli parça.

Dümen dut-: Geminin ya da teknenin gideceği yolu gözleyerek dümeni yönetmek

11. beyit

Muhalif rüzgâr: geminin rastgele, başıboş ve kontrolsüz dolaşmasına neden olur.

Baş: geminin ön tarafı

Kıç: geminin arka tarafı

Karıntı: 1.akıntıların anafor sularına karışmasından oluşan çevrinti 2.geminin yan tarafından vurarak gemiyi sarsan dalga

12. beyit

Muhalif çenber: hava hareketinden dolayı suda oluşan çevrinti, girdap

Yaprak: 18 pustan 2 kademe genişliğindeki yelken bezi

Bad: rüzgâr, fırtına

13. beyit

Mellâh: gemici, kaptan

Pusula: üzerinde kuzey- güney doğrultusunu gösteren bir mıknatıs iğnesi bulunan ve yön tespitinde kullanılan kadranlı araç

Harti(Harita): bir yerin coğrafî durumunu gösteren çizgiler

14. beyit

Sal: birçok kalın direk yan yana bağlanarak yapılan düz ve korkuluksuz su taşıtı

Zevrak: kayık, sandal

Mesken: den. Gemicilerin konakladığı yer, barınak

15. beyit

Karışık rüzgâr: yelkenlere ters esen rüzgâr

Tira mola: geminin rüzgâr altına veya üstüne dönmesi için yelkenlerin bazısını gevşetme bazısını germe işlemi

Üstine aldurmak: tira mola manevrasıyla yelkenleri rüzgâr üstüne aldırmak

Mayna: herhangi bir şeyi halat veya palanga aracılığı ile ağır ağır indirmek

Seren: direkler üzerinde yelken açmak için yatay olarak bağlanan gönder

Mayna seren: yelkenleri açmak için verilen komut

16. beyit

Forsa: kuvvetle, hızla

Kenar: kıyı, yaka, sahil

Alarga: açıkta, açıkta beklemek

17. beyit

Karadan alet onarmak: sözlüklerin kaydetmediği bu tabirin anlamı beyitten de hareketle “beyhude veya gülünç, faydasız bir iş, hareket” ifade ediyor olabilir.

Gen yaka: kıyı boyunca

Bahr: deniz

18. beyit

Irgalya: bu kelimenin anlamını taradığımız sözlüklerde bulamadık.

Paçariz: engel (Rumca ve Venedik lehçesindeki impazzare fiilinden)

Kenar eyle-:

19. beyit

Liman: gemilerin barınmalarına, yük alıp boşaltmalarına, yolcu indirip bindirmelerine yarayan doğal veya yapay sığınak

Lenger: gemi bekleme durumuna geçtiğinde denize atılan çapa

Lenger almak/demir almak: geminin yola çıkmak için çapasını denizden alması

Yelken açmak: yola çıkmak için harekete geçmek

Mevsim: herhangi bir şeyin etkinlik dönemi, Örn: turizm mevsimi (Kelimenin bu beyite en yakın anlamıdır. Şair burada denize açılma, yelken açma döneminin geldiğini işaret ediyor.)

20. beyit

Korsan: denizde baskın, yağma yapan deniz haydudu(Burada tecrübeli denizci manası da vardır.)

Alarga olmak: uzaklaşmak, açıktan geçmek, kıyıdan uzaklaşmak, yanından ayrılmak

İso seren: Yelkenleri açarak geminin yola çıkmaya hazır hale getirilmesi için verilen bir komut

21. beyit

Pupa: geminin arka tarafı, kıç

Pupa rüzgâr/pupa yelken: yelkenlerin rüzgârı arkadan alarak şişmesi ve tam yolla ilerlemesi

Avlamağ: ?

22. beyit

Göncük: kayıklarda yelken hazinesini germeğe bağladıkları iplerin merbut olduğu deri

Alavand olmak: geminin alabora olup batması

23.beyit

Alamarga: yedeğe alıp çekmek

Yelken: geminin rüzgâr gücüyle hareket etmesini sağlayan bez

24. beyit

Kulzüm: deniz

Sefer eylemek: yolculuğa çıkmak

Tenta fora:

Yelken sökmek:

25. beyit

Manca: yemek

Komanya/kumanya: yolculuk için hazırlanan yiyecek, yol azığı

26. beyit

Orsa varmak/gitmek: yelkenleri elden geldiği kadar rüzgârın estiği tarafa yaklaştırarak seyretmek, yol almak

Poça: geminin sağ yanı, sancak tarafı

Poça gitmek: gemiyi sağa döndürüp rüzgârı kıça yakın almak

27. beyit

Lenger: gemi durduğunda denize atılan çapa

Fonda: demirlemek için verilen komut

Pupa âlât: pupa yelken (bkz. Beyit 21)

Kalyeta: kürekle yürütülen bir çeşit savaş gemisi

28. beyit

Hava: bu beyitte esinti, fırtına anlamında

Demir üstünde yatmak: çapayı atmak suretiyle denizde beklemek

29. beyit

Girdâb-ı hava: fırtına, kasırga

Liman: bkz. Beyit 19

30. beyit

Şinâver: suda yüzen, kaptan, gemici

31. beyit

Kum: Bu kelime bugünkü anlamından başka büyük dalga anlamına da gelirdi.

Bunlardan başka tahsimlerde de birtakım farklı terimler bulunmaktadır. Molla Mehmed’in tahmisinde bulunan terimler şu şekildedir:

1a. Kıble yeli: güneyden esen rüzgâr

4a. Andire Dorya: Cenevizli amiral ve devlet adamı Andrea Doria

5c. Palamar: gemiyi bağlamaya yarayan kalın halat

Baştarda: kürekle yürütülen bir çeşit savaş gemisi

6b. Musa’yı irşat eden Hızır için bkz. Kur’an-ı Kerîm, Kehf Sûresi, Âyet 71-79

11a. Sulanmak: su almak

11c. Kerte: gemi pusulasındaki bölmelerde otuz iki kısımdan biri

12a. Abli: gemi halatlarından birinin adı

12b. Boş: gevşek

Doldurmak: bir halatın boşunu almak, onu germek

15a. Zifoz: kasırga

17b. Körfüz: körfez

18a. Kandiliça: serenleri yerlerine kaldırmakta kullanılan donanımlar

18b.Bilaşkerme: bir çeşit filika

19c. Üsküfe: bir çeşit ufak filika

22b. Komena: demirin bağlandığı kalın halat

Baba: halatın takıldığı dikme

25b. Kanca: gemi donanımında yer yer kullanılan çengel; buradaki anlamı filikaları iskeleden açmak için ve istenilen yere yanaştırmak için kullanılan gönderli filika kancası

İkinci tahmisimiz olan Za^cfî’nin şiirindeki farklı terimler de şu şekildedir:

20a. Soylamak: izini takip etmek

28b. Yortmak: koşmak

¹ Bu konuda açıklama Metin Üzerine İzahlar kısmında verilmiştir.

²bkz. Andreas Tietze, XVI. Asır Türk Şiirinde Gemici Dili, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1951, S.9, s.113-138

Âgehî’nin Kasidesi Üzerine Bazı Açıklamalar

Birinci beyitte şair sevgilisine seslenerek şiirine başlıyor. Sevgili, kayığını çektirip uzaklaşınca âşık da ayrılık denizinde birçok belalarla boğuşmuş. Beyitte söz oyunları da dikkat çekmektedir. 1a. Firkata ile 1b. Firkat(ayrılık) kelimeleri arasında bunu görmek mümkündür.

İkinci beyitte sevgili sahil şehrine baskın yapan korsanlara benzetiliyor. Sevgili, gönül şehrini yıkan, gönül ve can ülkelerini yağmalayan biri olarak tasvir ediliyor.

Üçüncü beyitte şair kendi halinden söz etmektedir. Aşk rüzgârı sabır gemisini alt üst etmiş, batırmıştır. Bir çocuğa, daha doğrusu tecrübesiz birine benzetilen gönül, aşk derdinden levent(denizde görev yapan asker sınıfı) olmuş. Böylelikle sevgilinin ona önem vermesini dilediğini söylemek mümkündür. Bu beyitte dikkat çeken şairin içinde olduğu durumu gemiciliğe ait terim ve kelimelerle somutlanmasıdır. Örneğin aşkı rüzgârla, sabrı da gemiyle somutlayan şair böylelikle içinde bulunduğu durumu daha da elle tutulur bir hale getirmektedir. Yine burada da söz oyunları dikkat çekicidir. 3a. alavant ve 3b. ilevent kelimeleriyle. Ayrıca levent kelimesi vezin gereği ilevent şeklinde söylenmiştir. Ancak bu söyleyiş biçimi bugün Anadolu’da, özellikle Rumeli ağzında hâlâ bazı kelimelerin söylenişinde kullanılan yaygın bir biçimdir.

Dördüncü beyit sevgilinin erişilmezliği ve değerini dile getirir. Sevgilinin elbisesi siyah atlas gibi değerli bir kumaştan olduğu için âşık bu ihtişam karşısında ağlayıp inlemektedir. Çünkü sevgili gemi yelkencilerine göre çok değerli bir elbise giymektedir. Bu da onun ihtişamını ve erişilmezliğini artırmıştır.

Beşince beyitte âşık kendi durumundan söz eder. Aşk, deniz kelimesi ile sevgilinin bakışları da haramî kelimesiyle somutlanmıştır. Haramî ya da korsan denizdekilerin korkulu rüyasıdır. Çünkü mallara zorla el koyarlar. Sevgilinin bakışları da haramîye benzetilerek âşığın gönlüne el koyduğu anlaşılmaktadır. Aşk denizine açılan âşık diğer haramîlerden korkmadığını söyler. O zaten haramî bakışlı bir sevgiliye gönlünü kaptırmıştır.

Altıncı beyit sevgiliye hitap eder. Onun erişilmezliği ve ne kadar değerli olduğu burada bir kere daha hatırlatılmıştır. Sevgili o kadar değerlidir ki onu bir kere kadırgada (bir tür savaş gemisi) görenin değeri artar. Yüzünü gören Hızır’a erişmiş gibi olur. Hızır kelimesi çağrışımı itibarıyla önemlidir. Çünkü denizdekileri koruyanın Hızır olduğuna inanılar. Gemi ve Hızır ilişkisi Kur’ân-ı Kerîm’de Kehf sûresinde geçen Hz. Mûsa ve Hızır a.s’ın yolculukları dolayısıyladır: “… Gemiye bindikleri zaman Hızır, gemiyi (bir balta ile delip) yaraladı. Mûsa ona şöyle dedi: “Geminin içindekileri boğasın diye mi onu deldin. Doğrusu çok büyük bir iş yaptın!” … “Hızır şöyle dedi…” “… Gemiye gelince, o denizde çalışan bir takım yoksullarındı. Ben o gemiyi kusurlu yapmak istedim. Çünkü arkalarında her sağlam gemiyi zorla alan bir hükümdar vardı.”¹Hızır gemiye zarar verir gibi görünürken aslında onu sahipleri için korumuştur. Bir rivayete göre de Hızır’ın Kadir gecesi doğduğu söylenir. Burada şair ikinci mısrada kadre uğra- kelimesiyle bu rivayete atıfta bulunur. Ayrıca kültür ve edebiyatımızda çeşitli yönlerden Hızır’la ilgili zengin bir kült meydana gelmiştir.²

Yedinci beyitte sahneye başkaları yani âşığın rakipleri çıkar. Sevgili başkalarıyla denize gezinmeye çıkınca gönülden ona âşık olan kişi de karşı kıyıdan volta atar. Yani bir aşağı bir yukarı dolaşır durur. Burada sevgiliye biraz da sitemde bulunuyor şair. Çünkü sevgili onunla değil de yabancılarla yani rakiplerle denizde gezintiye çıkıyor. Âşık bu durumu kabullenemiyor.

Sekizinci beyitte, bir önceki beyitteki durum karşısında şair kendi halini tasvir ediyor. Burada içinde bulunduğu ruh halini anlatmak için yine çeşitli somutlanmalara başvuruyor. Âhının dumanını yelken direği ile yeryüzünü de bu yelkenin gemisi olarak somutlandırıyor. Tabi bu benzetmeyi yaparken âh kelimesinin eski yazıyla yazılışından faydalanıyor. Âh kelimesinin ilk harfi olan آ bu tür bir benzetmeye imkân tanıyor. Bir çeşit deneysellik de diyebileceğimiz bu benzetme diğer birçok Klasik edebiyat şairlerimizce de kullanılan bir biçimdir.

Dokuzuncu beyitte şair kendi durumunu anlatmaya devam ediyor. Âşık olan kişide neler bulunur, bunları sıralıyor. Dert, belâ, sıkıntı âşıkta bolca bulunan şeylerdir, diyor. Ancak gönül mankaları(?) bu sıkıntı ve eziyete daha fazla dayanamıyor ve istifa ediyor. Aslında burada şair, manka ve istifa sözleriyle tam olarak neyi anlatmak istedi bunu tespit edemedik.

Onuncu beyitte de yine bir takım somutlanmalar göze çarpmaktadır. Şair burada belâyı rüzgârla, gönlünü de bu belâ rüzgârlarıyla alt üst olmuş bir gemi olarak anlatmaktadır. Zamandan ve dünyadan da şikâyet etmektedir. Yine ilk mısrada olduğu gibi burada da feleği bir gemiye benzetmiş ve bu felek gemisi onu çiğnetmek için dümen tutmuştur.

On birinci beyit, şairin zamandan bir şikâyetidir. Rüzgâr bir türlü istediği yerden esmez. Yani dilediği şeyler hiçbir zaman olmaz. Bu anlamı muhalif rüzgâr terimiyle okuyucuya verir. İkinci mısrada da karıntı(gemiye yandan vurarak gemiyi sarsan dalga) kelimesiyle işlerinin umduğu gibi gitmediğini, başından belâların eksik olmadığını söyler.

On ikinci beyitte şair aşk denizine açıldığından beri fırtınalardan, belâlardan bir türlü kurtulamadığını dile getirir. Bunu yine gemici diline ait olan muhalif çember kelimesiyle anlatır.

On üçüncü beyit yeni bir seslenmenin başladığı beyittir. Önceki beyitlerde sevgiliden ve kendinin aşk denizinde çektiği sıkıntılardan söz eden şair, burada diğer âşıklara çeşitli nasihatlerde bulunur. Aşk denizinde gemicilik yapan kişinin pusulası şevk yani istek, gönüllülük; haritası ise gam, dert ve zahmet, eziyet olmalıdır, der.

On dördüncü beyite baktığımızda şair yine öğüt vermeye, aşkın hallerinden bahsetmeye devam etmektedir. Burada kendi gönlüne de seslenir. Eğer aşk denizine bir kere gönül sandalını saldıysan artık bu kıyılarda oturulacak yer bulamazsın, der. Şair burada elbette aşkın vazgeçilmez oluşunu söz konusu etmektedir.

On beşinci beyite baktığımızda tamamen gemicilikte verilen bir takım emirlere, komutlara rastlıyoruz. Şair burada rüzgârın istediği gibi, yol alacağı şekilde esmediğinden yakınırken gönlüne hitaben, seyrettiği gemiyi iyi idare etmesini istiyor. Yani yelkenlerin rüzgârı uygun bir şekilde almasını sağlayacak manevralar yapmasını istiyor. Sözlük kısmında anlamlarını verdiğimiz tira mola mayna seren komutunu burada tekrar açıklamayı gereksiz buluyoruz.

On altıncı beyitte şair, güzellerin vefasızlığından yakınırken âşığa da öğüt vermeye devam ediyor. Tabi bunu diğer beyitlerde yaptığı gibi gemicilik terimleriyle anlatıyor. Öyle ki; güzeller sana kenar olmaz yani senin yaklaşmana izin vermezse sen onlardan yine da uzaklaşma, sabret diyor. Burada Klasik şiirimizin âşık- maşûk ilişkisini ele alış biçimi çok açık bir şekilde dile getirilmiştir. Diğer pek çok şiirde de örneğini gördüğümüz gibi maşûk yani sevgili daima erişilmezdir, vefasızdır. Âşık ise daima bekleyen, sabreden kişidir. Sevgilinin vefasızlığından dolayı asla ondan uzaklaşmaz; bilakis sevdiğine daha da çok bağlanır.

On yedinci beyit, zahide seslenen bir beyittir. Zahid kelime manası ile “aşırı sofu, dinine son derece bağlı” gibi anlamlara gelir. Ancak Klasik şiirimizde ekseriyetle olumsuzlanan bir karakterdir. Divan şairi yüzyıllar boyu zahide çatmış, zahid insan tipini kınamıştır.³ Bunun sebebi belki de zahidin sadece eşyanın anlamını okuması ve bilmesi, ancak eşyanın ardındaki sırra malik olamaması olabilir. Zaten şair de burada bunu kastederek zahide bu yoldan seslenmeyi uygun görüyor. Zahit sadece görüneni okuduğu için âşık olan kişiye de öğütler vermeye kalkıyor, ancak şair uyarıyor: “Ey zahit! Aşk denizine dalmış birine nasihat etmek karadan alet onarmaya kalkmak gibi beyhudedir, gülünçtür.”

On sekizinci beyitte ırgalya kelimesinin anlamını bulamadık. Bu yüzden şairin tam olarak neyi kastettiğini bilemiyoruz. Ancak mısraın devamında yabancıya yani rakiplere sesleniş var. Tabi rakibin olduğu yerde engel de mutlaka vardır. Sevgili, âşık, ağyâr üçgeninde ağyâr yani rakip doğal olarak daima engel çıkartan kişidir. Şair de rakibinin bu engel sıfatından hareketle sesleniyor: “Ey ağyâr! Ben sevgilime yaklaşırken, sevgilimle birlikteyken bana engel olma, aramızdan çekil.”

On dokuzuncu beyitte ise tekrar bir içe dönüş, kendi gönlüne hitap söz konusu. Bu içe dönüş elbette tasavvufî anlamlar taşımaktadır. Şair, gönlüne soruyor: “Bu ten limanında niye hâlâ yatmaktasın? Himmetinin çapasını denizden al, yelken aç, yola çık.” Tabi burada da yine bir takım somutlanmalar karşımıza çıkıyor. Teni limanla, gönlü de gemiyle, yelkenliyle somutlayan şair himmeti de denize atılmış bir çapa demiri olarak görüyor. Beyitin geneline baktığımızda tasavvufî anlamların ve söyleyişin, sembollerin bol olduğu görülüyor. Bu beyitten itibaren şair yeni bir söyleyişe başlıyor. Artık fani aşktan, geçici olan şeylerden ziyade yeni bir üslupla ilahî aşkı anlatmaya başlıyor. Şimdi bu söylemin hâkim olduğu beyitlere bakalım:

Yirminci beyit, yukarda ifade etmeye çalıştığımız gibi tasavvufî edanın bir tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır. Şair, gönlüne, bu dünyadan uzaklaş, bu hayırsız yerde durma diye öğüt veriyor. Bilindiği gibi tasavvuf felsefesinde dünyadan el etek çekmek birinci kuraldır. Ancak bu, tamamen bir köşeye çekilip hiçbir şeyle meşgul olmamak anlamında değildir. Aksine tasavvuf ve dolayısıyla dergâhlar üretimde son derece etkin bir şekilde rol alan, dervişlerinin her birinin bir mesleği olduğu kurumlardır. Buradaki dünyadan uzaklaşmak nefsanî arzu ve isteklerden uzaklaşmaktır. Şairin dile getirmeye çalıştığı da zaten budur.

Yirmi birinci beyit, aynı söylemin yani ilahi aşka yönelmenin gemicilik terimleri ile anlatılmasıdır. Şair gerçek aşk yolunda yapılması gerekenleri söz konusu alanın terimleriyle anlatma yolunu seçmiş. Esasen biz bu beyiti iki anlamda da okuyabiliriz. Gerek yüzeysel anlamıyla gerek de derin anlamlarıyla; göndermede bulunduğu anlamlarıyla okuduğumuzda her ikisi de doğru olur. Gemicilik alanındaki anlamına baktığımızda gerçekten de yelkenlilerde rüzgâr pupa(rüzgârı arkadan alarak ilerlemek) olmaz ise kürekle yürütülür ya da rüzgârı uygun bir şekilde alana kadar denizde bir müddet beklenir. İkinci anlamıyla okuduğumuzda da şair, eğer bir yola çıkmış, bir şeye kalkışmışsan sabırlı ol, vazgeçme demeye çalışmaktadır. Kısacası bu beyit diğerlerinde de olduğu gibi çok anlamlı bir okumaya imkân tanımaktadır.

Yirmi ikinci beyit için söyleyeceklerimiz de hemen hemen bir önceki beyit için söylediklerimizle aynıdır. İlave olarak bir şey söylemeye gerek duymuyoruz. Görüleceği gibi şair yine somutlama yoluna başvurmuş, bu beyitte de anlatmak istediklerini elle tutulur hale getirmiştir. Öyle ki sabrı, gemiye benzeten şair, olmasını istemediği bir durumu da yine gemiyle ilgisi olan alavand yani alabora olmak kelimesiyle anlatmaya çalışmıştır.

Yirmi üçüncü beyitin ikinci mısraında ise gerçekten üstünde durulmaya değer bir anlatım vardır. Şair, şiirin genelinde âşığa vermeye çalıştığı öğütlerin burada özünü verir. Bir bakıma aşkın felsefesini yapar. Âşık olamasan da en azından âşık olmaya çaba göster, yani menzile varamasan da en azından o yol üzerinde ol, demek istemektedir.

Yirmi altıncı beyitte şair orsa gitmek, poça gitmek tabirleri ile aslında mecazen hedefine doğru bata çıka gittiğini anlatmak istemektedir. Çünkü orsa poça; geminin bazen rüzgâr yönüne yaklaşarak, bazen ondan uzaklaşarak yol alması demektir. Yirmi üçüncü ve sonraki beyitlerde anlatılmak istenen buradaki orsa poça gitmek tabirine uygun düşmektedir.

Burada kısaca açıklamaya çalıştığımız âşığa akıl vermeye çalışan söylem yirmi yedinci beyite kadar devam eder. Âşığa nasihat veren, aşkın felsefesini yapan bu beyitler yine gemicilik terimleri ile doludur. Ancak bu, şairi anlatım kabalığına düşürmez, aksine ince bir söyleyişe imkân tanır. Esasında bu zarif söyleyişte şairin ustalığını da göz ardı etmemek gerek. Bunlara ilaveten kasidede belli bir kompozisyon göze çarpmaktadır. Kasidenin kurgusuna dair açıklama sonuç bölümünde yapılacaktır.

Yirmi sekizinci beyitte şair, artık sözlerine bir yekûn hattı çekmeye başlar. Yirmi dokuzuncu beyitte Tanrı’ya duada bulunan şair, O’nun rahmetine sığınır, sağ-esen bir limana ulaşmayı niyaz eder. Elbette bu beyit de iki anlamda da okunabilmeye müsaittir.

Otuzuncu beyitte şair, söz ehline, gönül ehline seslenir. Sözlerini “hakikat deryasının incisi” olarak niteleyen şair, ideal okurunun vasfını da burada söyler. Öyle ki; hakikat deryasının incisi olan bu sözleri ancak mana denizinde yüzen, mana denizine dalmış söz ehli anlar, der.

Otuz birinci ve son beyitte şair kendisine seslenir. Derya kumu miktarınca derdin de olsa önemli değil Âgehî, sabret, katlan, der. Çünkü her derdin bir sonu vardır. Tevekkül halini bozmaz. Bunu “saati var geçer…” ile ifade eder. Yine birtakım kelimeler arasında ilgi kurmak da mümkündür. Örneğin; saat ve kum kelimeleri arasında: Bilindiği gibi eskiden saatler kumdan yapılırdı. Bu kum saatleri o dönemde gemilerde de kullanımı yaygın olan bir araç idi.

¹Kur’an-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 71, 79. Âyetler.

² Hızır a.s ile ilgili daha fazla bilgi için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, İslam-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü, Ankara, 1988

³ Mine Mengi, Eski Edebiyatımızdaki Bazı İnsan Tipleri: Rind ve Zahid Tipleri, Orta İnsan Tipi, Tarih ve Toplum, S.12, Aralık 1984, s. 414-416

Kasîde-i Merhûm Âgehî Efendi Tahmîs-i Monla Mehemmed Efendi

1 Bahr-i ‘ışk içre dilâ kıble yeli gibi esen

Fülk-i dil mevc-i belâdan alımaz oldı dümen

Dostum, düşmene uyub pocalatma benden

Çektürüb firkatañı bizden ırağ olduñ sen

Bahr-i firkatde niçe furtunalar çekdüm ben

2 ^cÂlemi gark ider, akıtma sirişküm nehrin

Niçe bir nûş ideyim derd-i firakuñ zehrin

Saluban fülk-i dile bâd i muhâlif kahrın

Sen yıkarsın bu yakalarda gönüller şehrin

Dil ü cân mülkini yağmâ edici sensin sen

3 Ey güzeller re’isi, sen ne elüñ ademisin

Yemm-i ^cışkuñ heb esir eyledügi ada mısın

Furtuna derdi yeter, salma cefâlar gemisin

Bâd-i ^cışkuñ alavand eyledi sabrum gemisin

İlevend oldı göñül tıflı senüñ derdüñden

4 Andire Dorya elinden mi gelürsin âyâ?

Bize İspanya lugâtin hecelet ahyânâ

Kırmızı kadfe yelek gey, melek ol, ey ra^cnâ

Barbariçañ siyeh atlasdan olaldan cânâ

Gemici neftilerin ^câşık-ı zâr etdüñ sen

5 Bir benüm gibi dahı var mı bu yaşda kurıda

Bahr u berde sîmber cânlar içün cân eride

Palamar dutmadı baştarda sürür lengeri de

Bahr-ı ^cışk içre yürürsem nola yelken dorıda

Bir haramî bakıcı yâre esîr oldum ben

6 Dil ki hatt-ı ruh-ı zîbâda erişür Hızra

Sanki Mûsâ-durur irşâda erişür Hızra

Nâgehân düşse bir uftâde erişür Hızra

Seyr eden yüzüñi deryâda erişür Hızra

Kadre uğrar seni bir kerre kadırgada gören

7 Bu zamân hubları alarga degül nâdâna

Forsa yüzden pojalar hayli zevî l-^cirfâna

Âh-ile kanlu yaşum döner ise tufâna

Yâr ağyâr-ile deryâya çıkar seyrâna

Ehl-i dil ^câşık olan volta urur geñ yakadan

8 Bahr-i vahdetde şerî^cat bir emîn keştî-dür

Sakın ol, çıkma içinden ki metîn keştî-dür

Kulzum- i gamda tenüm sanki hemîn keştî-dür

Dûd- ı âhum direk oldı, bu zemîn keştî-dür

Bir yeni yelken olub-dur aña gerdûn-ı köhen

9 Âşnâ-yı yemm-i ^cışk oldum edüb terk-i kabâ

Ki o bîgâne güzel yâdına çâk oldı yaka

Salta manca etdi veli derd ü …

Canda sugurya-durur derd ü belâ renc ü ^canâ

İstifa gönül mankaları mihnetden

10 Rüzgâruñ baña çok furtunasın çaldı havâ

Az kalub-dur yemege ten kayığın bahr-i fenâ

Pirümüñ himmet eli Hızr erişe yohsa dilâ

Geldi çatdı dil u cân zevrakına bad-i belâ

Bizi çiğnetmeye bu fülk-i felek dutdı dümen

11 Korkulı mersâ-durur yatma sulan yüri yola

Kıyılar dögdi seher, al demüri, tenta fora

Kerteden engine aldı yolumuzı pusula

Rüzgâr oldı muhalif başuma üşdi belâ

Başladı geldi karıntı yine başdan kıcdan

12 Paçarizde koma abliyi kaziyi kurtar

Boş koma ^cunsur-ı çârmîhuña doldur yer yer

İstikâmet dümenin al ele, merdlik göster

Bahr-i ^cışka düşeli oldı muhâlif çenber

Korkum ol-dur ki gele bâd-i belâ yaprakdan

13 Bahr-i ^cışk içre bu dil kalyetası-dur seyyâh

Yolumuz kıble yeli ile açup-dur Fettâh

Gevherin sac o muhît-i keremüñ, ey meddâh

Eğer oldunsa mahabbet denizinde mellâh

Pusula şevk gerek, harti gam u derd ü mihen

14 Bu cezâyirde levendâne ederseñ akını

Nefs-i şûmuñ ki elinden sakını-gör sakını

Şevk adasında durı-dur ko ırağ u yakını

^cIşk deryâsına saldunsa gönül zevrakını

Bulımazsın bu yakalarda, dilâ, sen mesken

15 Zifoz-ile geliyür dört yañadan bâd-i belâ

Emr-i takdir-ile çeksem elem-i derd nola

Çünki hatifden erişdi kulağa böyle sadâ

Rüzgâruñ karışık oldı, hazer eyle, dilâ

Üstine aldurasıntira mola mayna seren

16 Mevsim-i baht, dilâ, ger saña yâr olmaz ise

Oltaya gelmeyüb ol mâhî şikar olmaz ise

Volta vur bir niçe gün çâre- kâr olmaz ise

Hûblar forsa koçub saña kenâr olmaz ise

Olma anlardan alarga, bir iki gün katlan

17 ^cÂşıkuñ himmeti a^clâ vü bülend ey zâhid

^cIşk körfüzleri heb doldı levend, ey zâhid

Gelse yaprakdan olursın alavand, ey zâhid

Bahr-i ^cışk içre olan ^câşıka pend, ey zâhid

Karadan alet onarmak gidi-dür geñ yakadan

18 Kandiliçada nigün ol yâ serende ber-dâr

Ya bilaşkerme kenârında kürekde der-kâr

Yüri, çek çifte kürek, tek beni görme zinhâr

Götür irgalyayı, olma paçariz, ey ağyar

Yâri ben bahr kenârında kenâr eyler-iken

19 Ey re’is lenger-i ^caklı koma bu meskende

Kankal et tûl-i emel gündesini sen sende

Palamar al kıyıdan, üsküfeyi çek bende

Ey gönül nice yatursın bu liman-i tende

Himmetüñ lengerin al, mevsimi-dür, aç yelken

20 Pupa-dur ehl-i dilüñ gitdügi doğrı yolı gör

Pusula ya^cnî gönül kıblenümâsın bulı-gör

Orsa varsañ bu fenâ çenberini korkıla gör

Korsan ol hâsılı dünyâdan alarga olı-gör

Bu hayırsuz adada durma dilâ, iso seren

21 Ak deñiz mevci gelür çûş-ıla çağlamağ-ıla

Ehl-i ^cışkuñ gözi karardı kan ağlamağ-ıla

Fülk-i dil menzil alur dehri kolaylamağ-ıla

Rüzgâruñ pupa olmaz ise avlamağ-ıla

Yüri deryâ üzerinde bir iki gün oyalan

22 Fursatuñ mevsimi-dür hay ağır ol, eyle karâr

Dola kuvvet komenasın baba-i sabra, ne var

Nevbetüñ foğlasını beş güne dek eyle şümâr

Himmetüñ göncügin elden salı-verme zinhâr

Keştiy-i sabruñı sakla alavand olmakdan

23 Gitdi sabrum dumanı, komadı tâkat tende

Sağ esenseñ gel-e ey bâd-i muvâfık sen de

Paçariz olma bize, mudda^ciyâ, iñende

Alamarga-yla yüri yoğ-ısa yel yelkende

Çünki ^câşık olımazsın hele bârî yelten

24 Yemm-i vahdetde makarr eylemeğe ^cazm eyle

Katrañı dürr-i Güher eylemeğe ^cazm eyle

Bahr-i ma^cnâya güzer eylemeğe ^cazm eyle

Kuzlum-i ^cışka sefer eylemeğe ^cazm eyle

Rüzgâr oldı, yüri, tenta fora, sök yelken

25 Bize çatmağa havâ korsanı gözler zanca

Kilimün mevc-i belâ aldı, meded hey kanca

Koruğı sabr-ıla helvâ ede-gör, gel anca

Etmek isterseñ eğer bâğ-i cinânda manca

^cAmel ü zühd komanyasını vafir yüklen

26 Çata-gör yokluğa, yak varlığı, ey dil, yab yab

Keştiy-i ^câriyetüñ firkatadan eyle harâb

Furtuna kopdı, deniz yüzini kapladı sehâb

Orsa varsan çıkamazsın, poca gitsen girdâb

Nice kullansañ atar karaya bu keştiy-i ten

27 Eski derdüm yenilendi idi bu kalyonda

Cân miyânı kemer-i gûşe kılurdı anda

İşbu beş günlük ^cömr neyleye dehr-i dûnda

Olmadın lenger-i ten bahr-i fenâya fonda

Pupa âlât-ile cân kalyetasını kullan

28 Ne yerüñ-dür senüñ, ey fülk-i dil ^cummân-ı belâ

Bu donanmasına dîn düşmeninüñ yahşı bak-a

Hased u hıkd u gazab gîbet-ile buğz u riyâ

Ey diriğâ bizi gâfil-le zebûn etdi havâ

Geldi çatdı demür üstinde yaturken düşmen

29 Âh kim fülk-i teni bahr-i fenâ bir gün yer

Bu heves yelkenini bâd-i havâdan yırtar

Pîr oldukça gönül cânına cânân ister

Yâ İlahî bizi girdâb-ı havâdan kurtar

Bize yol ver, varalum bir ilimana erken

30 Bu dür-i nazmı hemân ehl-i basîret añlar

Bunı ol gevher-i kân ehl-i ferâset añlar

Bu erenler yolın erbâb-i tarîkat añlar

Kelimatüm dürr-i deryâ-yı hakîkat añlar

Bahr-i ma^cnâda şinâverlik eden ehl-i sühan

31 Ey Mehemmed yem-i hicrânda mı yohsa yürüdüñ

Firkatüñ furtunasın firkataya bulduruñ

Pûs-ı gamda komayub derd-i seri arturduñ

Olsa deryâ kumı mikdârı kayurmaz derdüñ

Sâ^cati var geçer ey Âgehî sabr et, katlan

Fâ^cilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün

Kasîde-i Merhûm Âgehî Efendi Tahmis-i Za^cfî

1 Yürü ey bahr-i melâhetde kapudanlık eden

Bizi girdâb-ı gam içinde belâlarda koyan

Geçüp alarga yanumdan düşe kurtıla hemân

Çekdürüp firkatañı bizden ırağ oldun sen

Bahr-i firkatde niçe furtunalar çekdüm ben

2 Alub ağyâr gibi nola cihânuñ mehrin

Bize cevr eyleyüb içürme felâket zehrin

Getürüp başuma ^cummân-ı belânuñ kahrın

Sen yıkarsın bu yakalarda göñüller şehrin

Dil ü cân mülkini yağmâ edici sensin sen

3 Tâli’um kalyetası kalmaz umaram geride

Rûzgâr-ile felek fülk-i murâdum yüride

Serfürû eylemeyüb düşmene yaşda kurıda

Bahr-i ^cışk içre yürüsem nola yelken dorıda

Bir haramî bakıcı yâre esîr oldum ben

4 Nice bir câna havâle kılasın gam kömisin

Yemm-i ^cışkuñ gam-ile etme helâk âdemîsin

Tâkatüm kalmadı, ey meh, dahı mihnetde misin

Bâd-ı ^cışkuñ alavand eyledi sabrum gemisin

İlevend oldı göñül tıflı senüñ derdüñden

5 Hâkpâyuña gözüm yaşı revân olsa, nola

Ey gül-i bâğ-ı bihiştüm, bedel olmaya saña

Yaraşur saña hemîn fermeneler gey, sanem-â

Barbariçañ siyeh atlasdan olaldan cânâ

Gemici neftilerin ^câşık-ı zâr etdüñ sen

6 Kimi yemde, kimi sahrâda erişür Hızra

Çâresüz kalduğı esnâda erişür Hızra

^cÂşık ammâ ruh-i zîbâda erişür Hızra

Seyr eden yüzüñi deryâda erişür Hızra

Kadre uğrar seni bir kerre kadirgada gören

7 Hûblar resmi bu-dur, mâ’il olur nâdâna

Velî ^cirfân-ile gitmez bir adım yâbâna

Âh kim gayret-ile döndi başum ^cummâna

Yâr ağyâr ile deryâya çıkar çıkar seyrâna

Ehl-i dil ^câşık olan volta urur geñ yakadan

8 Gel, şerî^catden ırağ olma emîn keştî dür

Râh-ı Hakka saña varmağa mu^cîn keştî-dür

Bahr-i ^cışk içre tenüm dahı hemîn keştî-dür

Dûd-ı âhum direk oldı, bu zemin keştî-dür

Bir yeñi yelken olub-dur aña gerdûn-ı köhen

9 Gam-ı cânâne ne ni^cmet deyü germ olma, dilâ

Kasdı ol-dur ki bu ten kayığını kıla fenâ

Ehl-i artuk yeyüb içtügi dahı olsa nola

Cânda suğurya-durur derd ü belâ, renc ü ^canâ

İstifa oldu göñül mankaları mihmetden

10 Yine gam bahrı hurûş etmege başladı bu dem

Kasdı ol-dur ki bu ten kayığını kıla ^cadem

Kutılış yok-dur elinden, soñı bilmem nice edem

Geldi çatdı dil ü cân zevrakına bâd-ı belâ

Bizi çiğnetmege bu fülk-i felek dutdı dümen

11 Harekât etdi yine cûşa gelüb bahr-ı fenâ

Dil-i biçâreyi salıntı-ı mihnette koma

Yâ İlâhî, kuluña çâre meger senden ola

Rûzgâr oldı muhâlif, başıma üşdi belâ

Başladı geldi karıntı yine başdan kıcdan

12 Busulamuz busula bu yola kıldukda sefer

Ey re’îsüm, gözüñ ac, erdi felâketden eser

Paçariz koma arada, yüri, âlâtuñ oñar

Bahr-i ^cışka düşeli oldı muhâlif çenber

Korkum oldur ki gele bâd-ı belâ yaprakdan

13 Kâfir-i nefse gazâ eyle, bu-dur ehl-i salâh

Jeng-i gamdan aça mir’ât-i dili ol Fettâh

Dut kulağuñı, saña gör ne dedüm, ey fellâh

Eger salduñsa mahabbet deñizine göñül zevrakını

Pusula şevk gerek harti gam u derd ü mihen

14 Ey göñül, mülküñe rüsvâylığ etmiş akını

Yağmalatduñ gibi sabruñı sakını sakını

Sîneñe alduñ-ısa, mehru, mahabbet okını

^cIşk deryâsına salduñsa göñül zevrakını

Bulımazsın bu yakalarda, dilâ, sen mesken

15 Tâli^c-i bahtuñ eger mevsimi yâr olmaz ise

Ol harâmî bakıcı yavrı şikâr olmaz ise

Dâmen-i sabra yapış âhır-ı kâr olmaz ise

Hûblar forsa kaçub saña kenâr olmaz ise

Olma anlardan alarga, bir iki gün katlan

16 Dil-i âşifteye ^cışk olalı bend, ey zâhid

Düşüb ^cummân-ı gama oldı levend, ey zâhid

Diñlemez dil sözüñ olursa-da kand, ey zâhid

Bahr-i ^cışk içre olan ^câşıka pend, ey zâhid

Karadan âlet oñarmak gibi-dür geñ yakadan

17 Gitmesün bir dem elüñden kürek olub saña yâr

Bahr-i mihnetde gez âvâre olub bulma kenâr

Tek yüzüñ görmeyelüm bizden ırağ ol, yüri var

Götür irgalyayı, olma paçariz ey ağyâr

Yâri ben bahr kenârında kenâr eyler-iken

18 Yatma gaflet-le karâr eyleyüb bir meskende

Düşmen-i nefse sakın olmayasın tâ bende

Bahr-i ^cışka sefer eylemege ^cazm et sen-de

Ey göñül, nice yatursın bu liman-i tende

Himmetüñ lengerin al, mevsimi-dür aç yelken

19 Mihnet-âbâd-i felek sanma ola cây-i huzûr

Bu fenâ enginüñ öte yakasın aña dur

Dümen-i tâ^cati dut, fülk-i dili hak bula-gör

Korsan ol hâsılı dünyâdan alarga olı-gör

Bu hayırsuz adada durma, dilâ, iso seren

20 İhtiyât ile yüri yoluñı soylamağ-ıla

Korkular çekmeyesin dil Hak(k)a bağlamağ-ıla

Çün ele girmeye soñ ucı, yâr, ağlamağ-ıla

Rûzgâruñ pupa olmaz ise avlamağ-ıla

Yüri deryâ üzerinde bir iki gün oyalan

21 Doğrı yoldan poçalatma olmayasın nefse şikâr

Bir iki günlük ^cömre cihânda ne şümâr

Yelken altında yürit, düşmene yol verme, i yâr

Himmetüñ göncügin elden salı-verme zinhâr

Keştiy-i sabruñu sakla alavand olmakdan

22 Rehberi ^cışk olan kalmadı hîç yâbânda

Cehd edüb ^cışkı şikâr eyleyü-gör var sen-de

Eyleme cânuñı sergeşte bu bahr-i tende

Alamarga-yla yüri yoğ-ısa yel yelkende

Çünki ^câşık olımazsın hele bari yelten

23 Sohbetüñ kadrini bil sanca-durur bu sanca

Bu demi bulmayasın, nâdim olasın anca

Tâ^cat-i Hakdan ala kanca ede-gör kanca

Etmek isterseñ eger bâğ-ı cinânda manca

^cAmel-i zühd komanyasını vâfir yüklen

24 ^cÖmrüñi zâyi^c edüb bezm-i havâ-yi mey ile

Gark-i ^cisyân olub eyyâmunı gel verme yele

Aç gözüñ, bir dahı fursat ele girmez böyle

Kulzum-ı ^cışka sefer eylemeğe ^cazm eyle

Rûzgâr oldı, yüri, tenta fora, sök yelken

25 Esicek bâd-i ecel asla rücû^c oldı sevâb

Düşdi girdâb-ı gama zevrak-ı ten oldı harâb

Yağmağa başladı belâ, ^câlemi kapladı sehâb

Orsa varsañ çıkamazsın, poca gitseñ girdâb

Nice kullansañ atar karaya bu keştiy-i ten

26 Kanı bir mesken-i huzûr ola fenâ yurdında

Renc ü râhatdan eser eser ola der-iseñ bunda

Mihnet-i renc ü ^canâ-dur çekilen gerdûnda

Olmadın lenger-i ten bahr-i fenâya fonda

Pupa âlât-ile cân kalyetasını kullan

27 Niçe gün fursatumuz gözleyüben döndi havâ

Sa^cy-ile kurtılamaduk, yolumuz dutdı havâ

Serserî ma^csiyet içre soñ ucı yatdı havâ

Ey dirîğâ, bizi gâfil-le zebûn etdi havâ

Geldi çatdı demür üstinde yaturken düşmen

28 Bâd-ı ^cışk-ile havâ mevci durmaz atar

Fülk-i dil ise erem sâhile deyü yortar

Vây aña kim bu fenâ yelken-i ^cömrin yırtar

Yâ İlâhî, bizi girdâb-ı havâdan kurtar

Bize yol ver, varalum bir ilimana erken

29 Za^cfiyâ, baña bedel olmaya korsan derdüñ

Bu ^cacab-dur ki varub bir saneme dil verdüñ

Rûzgâruñ elemin hasmuña çünkim derdüñ

Olsa deryâ kumı mikdârı kayurmaz derdüñ

Sâ^cati var, geçer, ey Âgehî, sabr et, katlan

30 Bu ^cibârâtı şu kim ola ferâset añlar

İşbu elfâzı gerü ehl-i tarîkat añlar

Sâlik-i râh-i vefâ bunda çok ^cibret añlar

Kelimâtüm dürr-i deryâ-yı hakîkar añlar

Bahr-i ma^cnâda şinâverlik eden ehl-i sühân

Fâ^cilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün

MURABBA-I YETîM*

1 Gel deniz yüzlerini kâfire teng eyleyelüm

Sayha-i tûb ile dem-beste vü deng eyleyelüm

Allâh Allâh deyü gülbang ile ceng eyleyelüm